Ανάπτυξη Φαρμάκων Ανοικτού Κώδικα

Του Ηλία Μακροδημήτρη*

Σε έναν κόσμο υψηλών ιατρικών αναγκών, η αναζήτηση νέων φαρμακευτικών λύσεων είναι πιο επείγουσα από ποτέ. Η αλλαγή του προτύπου στη παραγωγή φαρμάκων πέρα από τις ευρεσιτεχνίες και τα πνευματικά δικαιώματα είναι απαραίτητη για την κάλυψη των συνεχώς αυξανόμενων ιατροφαρμακευτικών απαιτήσεων. Μια τέτοια εναλλακτική προσέγγιση είναι η ανάπτυξη φαρμακευτικών προϊόντων ανοικτού κώδικα. Αξιοποιώντας τις αρχές της ανοικτής συνεργασίας και της διαφάνειας, το μοντέλο αυτό μπορεί να επιταχύνει την ανάπτυξη ζωτικής σημασίας φαρμάκων, καθιστώντας τα παγκοσμίως προσβάσιμα και προσιτά.

Φαρμακευτικά προϊόντα ανοικτού κώδικα

Η Παραγωγή φαρμάκων ανοικτού κώδικα (Π.Φ.Α.Κ.) προσαρμόζει τη λογική του ελεύθερου λογισμικού/ λογισμικού ανοικτού κώδικα στη φαρμακευτική βιομηχανία και παραγωγή φαρμακευτικών προϊόντων. Σε αντίθεση με την παραδοσιακή ανάπτυξη φαρμάκων, η οποία συχνά προστατεύεται από “πατέντες” και καλύπτεται από μυστικότητα, η Π.Φ.Α.Κ. προωθεί ένα ανοιχτό πλαίσιο συνεργασίας. Το μοντέλο αυτό έχει τις ρίζες του στην πεποίθηση ότι η ανταλλαγή γνώσεων και δεδομένων μπορεί να καταλύσει την ανακάλυψη νέων και αποτελεσματικών φαρμακευτικών προϊόντων. Στην ουσία, πρόκειται για ένα κάλεσμα εκδημοκρατισμού της διαδικασίας φαρμακευτικής παραγωγής και ανάπτυξης, αμφισβητώντας το status quo των αποκλειστικών δικαιωμάτων και των πατεντών που σε αντίθεση με την κυρίαρχη άποψη, περιορίζουν την καινοτομία και την προσβασιμότητα.

Οφέλη του φαρμάκου ανοικτού κώδικα

Τα πλεονεκτήματα της υιοθέτησης μιας προσέγγισης ανοικτού κώδικα στη φαρμακευτική βιομηχανία είναι πολλαπλά. Πρώτον, ενθαρρύνει ένα συνεργατικό περιβάλλον όπου επιστήμονες και ερευνητές σε όλο τον κόσμο μπορούν να συνεισφέρουν και να επωφεληθούν από τα κοινά ευρήματα, επιταχύνοντας τον ρυθμό της ανακάλυψης. Επιπλέον, παρακάμπτοντας το σύστημα πατεντών, η Π.Φ.Α.Κ. μπορεί αρχικά να μειώσει σημαντικά το κόστος που συνδέεται με την ανάπτυξη φαρμάκων, καθιστώντας τα βασικά φάρμακα πιο προσιτά για όσους ανθρώπους τα έχουν ανάγκη, καθώς επίσης να αυξήσει και τον ρυθμό παραγωγής κρίσιμων φαρμάκων. Αυτό θα είχε σαν αποτέλεσμα την μείωση των ελλείψεων φαρμάκων όπως η ινσουλίνη. Το πιο σημαντικό όμως είναι, ότι έχει τη δυνατότητα να αυξήσει την παγκόσμια προσβασιμότητα μέσω ενός συστήματος δικαιότερης διανομής σε φάρμακα που σώζουν ζωές, ιδίως σε χώρες με χαμηλό εισόδημα που συχνά πλήττονται περισσότερο από πανδημίες και ενδημικές ασθένειες.

Μελέτες περίπτωσης/παραδείγματα

Αρκετές πρωτοβουλίες αποτελούν παράδειγμα των δυνατοτήτων της παραγωγής φαρμάκων ανοικτού κώδικα. Προγράμματα όπως η κοινοπραξία Open Source Malaria (https://openwetware.org/wiki/OpenSourceMalaria) ή το Drugs for Neglected Diseases iniative (DNDi, https://dndi.org/) που έχει καταφέρει να κυκλοφορήσει 14 φαρμακευτικά προϊόντα για παραμελημένες ασθένειες δείχνουν τη δυναμική αυτού του παραγωγικού μοντέλου. Το πιο εμβληματικό παράδειγμα τέτοιων εγχειρημάτων είναι το Covid Moonshot (https://en.wikipedia.org/wiki/COVID_Moonshot).

Το πρόγραμμα αυτό, αποτελεί μια συνεργασία μεταξύ επιστημονικών φορέων αλλά και άλλων ατόμων, όπως επιστημόνων εργαζόμενων στη φαρμακοβιομηχανία, με σκοπό την ανοικτή ανάπτυξη ενός αντιϊκού φαρμάκου, αποτελεσματικού ενάντια στο sars-cov-2. Αποτελεί μάλιστα την πρώτη επίσημη ανοικτή συνεργασία για την ανεύρεση ενός αντιϊκού παράγοντα και ξεκίνησε τη λειτουργία του το Μάρτιο του 2020.

Στο πρόγραμμα αυτό, εκατοντάδες επιστήμονες σε όλο τον κόσμο, από ακαδημαϊκούς φορείς και βιομηχανικούς οργανισμούς, διαμοιράζονται τεχνογνωσία, πόρους, δεδομένα και τα αποτελέσματά τους για την ταχύτερη αναγνώριση, εξέταση και δοκιμή υποψήφιων ενώσεων για τη θεραπεία του COVID-19. Μεταξύ των πολλών συμμετεχόντων στο δίκτυο είναι το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, το Πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ, το Ινστιτούτο Επιστημών Weizmann στο Ισραήλ, το Πανεπιστήμιο Temple, το Memorial Sloan Kettering Cancer Center, το PostEra, το Πανεπιστήμιο του Γιοχάνεσμπουργκ και η πρωτοβουλία DNDi στην Ελβετία. Η υποστήριξη για το έργο προέρχεται από διάφορες φιλανθρωπικές πηγές, όπως το Wellcome Trust, το COVID-19 Therapeutics Accelerator (CTA), το Ίδρυμα Bill & Melinda Gates, LifeArc και μέσω του crowdsourcing. Από το πρόγραμμα ευνοούνται οι χώρες που δεν είναι σε θέση να αγοράσουν ή να παρασκευάσουν ακριβά αδειοδοτημένα φάρμακα και θα έχουν επομένως την ευκαιρία να παράγουν τις δικές τους προμήθειες που είναι πιθανό να οδηγήσει σε μεγαλύτερη διαθεσιμότητα και μειωμένες τιμές για τους καταναλωτές των αναγκαίων για την αντιμετώπιση του ιού φαρμάκων.

Ανάπτυξη Φαρμάκων Ανοικτού Κώδικα και Πανδημία

Ενδεικτικό παράδειγμα παραγωγής φαρμάκων ανοικτού κώδικα υπήρξε η περίοδος της πανδημίας Covid-19. Η ανοικτή διαβούλευση των προβλημάτων και η άρση του περιορισμού της διακίνησης των δεδομένων οδήγησε σύμφωνα με το Open Source Pharma Foundation (https://www.ospfound.org/) και το COVID Moonshot, μέσα σε δύο εβδομάδες από την ανακήρυξη της πανδημίας από τον Π.Ο.Υ., στην δημόσια ανακοίνωση της γενετικής αλληλουχίας του Ιού. Συγκεκριμένα στις 3 Γενάρη 2020 έγινε η λήψη του πρώτου δείγματος ενός ιού που προκαλούσε μια ύποπτη πνευμονία, στις 5 Γενάρη κατάφερε να γίνει η πλήρης αλληλούχιση του γενετικού κώδικα του νέου ιού και τα δεδομένα να κατατεθούν στην GenBank και στις 11 Ιανουαρίου δόθηκε στη δημοσιότητα η πλήρης αλληλουχία. Με τα δεδομένα αυτά ερευνητές από το Center for Structural Genomics of Infectious Diseases (CSGID) άρχισα να προτείνουν διάφορες τρισδιάστατες μορφές πρωτεϊνών του ιου που θα μπορούσαν να είναι πιθανοί φαρμακευτικοί στόχοι, διαθέτοντας ελεύθερα τα δεδομένα τους στη βάση Protein Data Bank.

Με αυτό τον τρόπο έως τις 5 Φλεβάρη, η πρωτεϊνη Mpro ταυτοποιήθηκε πλήρως και αποτέλεσε φαρμακευτικό στόχο. Σημαντικό είναι να τονιστεί ότι στην γρήγορη ταυτοποίηση βοήθησε η άρση των περιορισμών σε προηγούμενα δεδομένα κορωνοιών που επιτάχυνε πολύ μια διαδικασία που φυσιολογικά διαρκεί χρόνια. Από τη διαδικασία αυτή άρχισε να γεννιέται το εγχείρημα του COVID Moonshot. Στη συνέχεια, με τη συνεργασία των πανεπιστημιακών φορέων έγινε δυνατή η κρυσταλλογραφική απεικόνιση της πρωτεΐνης που ανακάλυψε 71 πιθανούς φαρμακευτικούς στόχους, οι οποίοι δόθηκαν στη δημοσιότητα στην επιστημονική κοινότητα χωρίς περιορισμό. Στις 7 Μαρτίου του 2020 έγινε μέσω του Twitter, πρόσκληση σε όλη τη παγκόσμια κοινότητα χημικών, να καταθέσουν προτάσεις για πιθανές δομές φαρμακευτικών παραγόντων ενάντια στη πρωτεϊνη αυτή. Μέχρι το Μάιο υπήρχαν 4.600 προτάσεις δομών και μέχρι τον Ιανουάριο του 2021 14.000 προτάσεις. Αξίζει να σημειωθεί ότι στην όλη διαδικασία σημαντικό ρόλο έπαιξαν προγράμματα τεχνητής νοημοσύνης για το σχεδιασμό φαρμακευτικών δομών.

Στον αντίποδα, η παρεμπόδιση της επίτευξης μιας αποτελεσματικής συμφωνίας για την εξαίρεση από τα δικαιώματα διανοητικής ιδιοκτησίας στα φαρμακευτικά και διαγνωστικά μέσα για την αντιμετώπιση της πανδημίας στον Π.Ο.Ε. σε συνδυασμό με την εύθραυστη τροφοδοτική αλυσίδα για τη διανομή των σκευασμάτων, οδήγησε σε καθυστερημένη διανομή τους ιδιαίτερα στον αναπτυσσόμενο κόσμο, επιδεινώνοντας τις επιπτώσεις της πανδημίας

Η Προοπτική της Ελληνικής Φαρμακοβιομηχανίας

Η Ελληνική φαρμακοβιομηχανία είναι μια από τις ισχυρότερες και πιο γρήγoρα αναπτυσσόμενες βιομηχανίες της χώρας, εκπροσωπώντας το 3,3% του συνολικού Α.Ε.Π.

Ειδικά τα πέντε τελευταία χρόνια εμφανίζει μια ιδιαίτερη ανάπτυξη που σύμφωνα με τα δεδομένα της Εθνικής τράπεζας της Ελλάδος, υπολογίζεται να διπλασιάσει τα συνολικά της κέρδη μέχρι το 2026, φτάνοντας τα 7,2 δις ευρώ ενώ, ο ρυθμός αύξησης των πωλήσεών της είναι διπλάσιος σε σχέση με τον ευρωπαϊκό μέσο όρο.

Έχοντας επενδύσει ήδη 30 δις ευρώ συνολικά σε προϊόντα, κατασκευή νέων χώρων και στο τμήμα έρευνας και ανάπτυξης και με νέες επενδύσεις ύψους 1 δις μέσα στο 2024, η ελληνική φαρμακοβιομηχανία θα κατέχει μέχρι το 2026, 104 νέες μονάδες παραγωγής (72 κατέχει σήμερα) και 41 ερευνητικά κέντρα (24 έχει μέχρι σήμερα). Τα παραπάνω σε συνδυασμό με την ευρεία διαθεσιμότητα έμψυχου δυναμικού βιολόγων, φαρμακοποιών, χημικών και ιατρών (0,3% του συνολικού πληθυσμού σε σχέση με το 0,1% στην ευρωπαϊκή ένωση) και την υψηλή επιστημονική κατάρτιση (που πιστοποιείται από την υψηλή θέση των Ελληνικών πανεπιστημίων στις παγκόσμιες κλίμακες), δίνει μια μεγάλη παραγωγική δυνατότητα στην Ελλάδα στον τομέα τον φαρμάκων και μια αντίστοιχη δυνατότητα ανάπτυξης των τμημάτων έρευνας και ανάπτυξης.

Η παραγωγική δυνατότητα συγκρινόμενη με χώρες όπως το Κονγκό ή η Κένυα που συμμετέχουν σε προγράμματα ανοικτής παραγωγής φαρμάκου, είναι αρκετά μεγαλύτερη. Η παραγωγική δυνατότητα πιστοποιείται και από τα δεδομένα του ΙΟΒΕ με τον δείκτη βιομηχανικής παραγωγής φαρμακευτικών προϊόντων συνεχώς να αυξάνεται από το 2017 και μετά.

Ωστόσο, η Ελληνική φαρμακοβιομηχανία υπολείπεται στο τομέα της έρευνας και ανάπτυξης. Συνολικά στην Ελλάδα πραγματοποιούνται το 3,4% των συνολικών κλινικών δοκιμών στην Ευρώπη, όντας στις τελευταίες θέσεις της λίστας από τις οικονομικά ανεπτυγμένες χώρες της ευρωπαϊκής ένωσης σύμφωνα με το Π.Ο.Υ. Επιπρόσθετα η αξία της παραγωγής που προέρχεται από τα τμήματα έρευνας και ανάπτυξης σύμφωνα με τα στοιχεία του ΙΟΒΕ και τα στοιχεία της Εθνικής Τράπεζας είναι στο 4%, αρκετά υποδεέστερο από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο. Μάλιστα στην ίδια μελέτη προτείνεται να υπάρξει αύξηση ώστε το ποσοστό αυτό να φτάσει το 11%. Ένας από τους πιο εφικτούς αλλά και οικονομικούς τρόπους (βάση το στοιχείων που παρατέθηκαν) να συμβεί αυτό είναι μέσω της συμμετοχής της Ελληνικής Φαρμακευτικής Βιομηχανίας σε προγράμματα Ανοικτής Παραγωγής Φαρμάκου, δίνοντας την ευκαιρία στα αδύναμα καθώς φαίνεται επιστημονικά τμήματα έρευνας και ανάπτυξης, την δυνατότητα διασύνδεσης με το παγκοσμιοποιημένο δίκτυο έρευνας και ανάπτυξης και άμεση και ευρεία πρόσβαση σε παγκόσμια δεδομένα.

Συμπέρασμα

Η Παραγωγή φαρμάκων ανοικτού κώδικα, αποτελεί ένα ελπιδοφόρο εγχείρημα για το μέλλον της φαρμακευτικής ανάπτυξης. Με την προώθηση ενός περιβάλλοντος συνεργασίας και διαφάνειας, η Π.Φ.Α.Κ. έχει τη δυνατότητα να γίνει το αποτελεσματικό παραγωγικό αντιπαράδειγμα αλλάζοντας το τρόπο που αναπτύσσουμε και διανέμουμε φάρμακα. Αντιπροσωπεύει μια στροφή προς ένα πιο δίκαιο και αποτελεσματικό μοντέλο φαρμακευτικής έρευνας, το οποίο δίνει προτεραιότητα στο παγκόσμιο καλό έναντι του ατομικού κέρδους.

Η επιτυχία της Π.Φ.Α.Κ. εξαρτάται από τη συλλογική δράση των ερευνητών, των φορέων χάραξης πολιτικής και της παγκόσμιας κοινότητας. Είναι μια πρόσκληση προς όλους τους ενδιαφερόμενους να συμμετάσχουν σε ένα κίνημα που όχι μόνο αμφισβητεί τα παραδοσιακά παραδείγματα αλλά και προσφέρει μια πιο περιεκτική και ανθρωπιστική προσέγγιση για την επίλυση ορισμένων από τα πιο πιεστικά ζητήματα υγείας στον κόσμο.

*Μακροδημήτρης Ηλίας, Φαρμακοποιός, Υποψήφιος Διδάκτορας στο Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο Αθηνών