Στο περιβάλλον των ψηφιακών πληροφοριών του 21ου αιώνα, οι βιβλιοθήκες —δημόσιες και ακαδημαϊκές— εξακολουθούν να αποτελούν κρίσιμους φορείς πρόσβασης στη γνώση, την έρευνα και την πολιτιστική παραγωγή. Ωστόσο, η μετάβαση από το έντυπο στο ψηφιακό περιεχόμενο έχει αναδείξει μια σειρά από νέες προκλήσεις. Στο επίκεντρο αυτών των προκλήσεων βρίσκεται η εξάρτηση των βιβλιοθηκών από συμβάσεις αδειοδότησης και η αδυναμία διαπραγμάτευσης όρων που εξυπηρετούν το δημόσιο συμφέρον.
Η έκθεση της COMMUNIA με τίτλο “Unfair licensing practices: the library experience“, που βασίστηκε σε συνάντηση με υπεύθυνους αδειοδότησης από ευρωπαϊκές βιβλιοθήκες τον Φεβρουάριο του 2025, αναδεικνύει πώς οι εκδότες εκμεταλλεύονται το μονοπωλιακό τους καθεστώς και την αρχή της ελευθερίας των συμβάσεων για να επιβάλουν δυσανάλογους περιορισμούς στις βιβλιοθήκες. Η ανισορροπία δύναμης σε αυτές τις σχέσεις οδηγεί σε σοβαρούς περιορισμούς στην πρόσβαση, την επιστημονική πρόοδο και τα δικαιώματα των χρηστών.
Η Αδειοδότηση Ψηφιακών Πόρων: Ένα Ασφυκτικό Περιβάλλον
Οι δημόσιες και οι ακαδημαϊκές βιβλιοθήκες λειτουργούν με διαφορετικά μοντέλα και στόχους. Ωστόσο, και οι δύο καλούνται να αποκτήσουν πρόσβαση σε ψηφιακά έργα —όπως e-books, περιοδικά και βάσεις δεδομένων— μέσω αδειών, οι οποίες ρυθμίζουν αυστηρά ποιος, πότε και πώς μπορεί να τα χρησιμοποιήσει.
Η έκθεση τονίζει ότι η μετάβαση από την αγορά έντυπων βιβλίων στην αδειοδότηση ψηφιακών εκδόσεων έχει ενισχύσει υπέρμετρα την εξουσία των εκδοτών. Οι όροι πρόσβασης, οι γεωγραφικοί και χρονικοί περιορισμοί, ακόμη και το ποια έργα διατίθενται, καθορίζονται μονομερώς από τους εκδότες.
Εμπόδια στη Δημιουργία Ψηφιακών Συλλογών
- Άρνηση Αδειοδότησης
Ένα από τα σοβαρότερα προβλήματα είναι η άρνηση αδειοδότησης από τους εκδότες. Ορισμένοι αρνούνται να διαπραγματευτούν με βιβλιοθήκες ή αποκλείουν δημοφιλείς τίτλους και εγχειρίδια από την κυκλοφορία τους μέσω δημόσιων καναλιών.
Η πρακτική του “windowing” (καθυστέρηση της διαθεσιμότητας ενός τίτλου σε βιβλιοθήκες για 6–12 μήνες μετά την έκδοση) δημιουργεί πρόσθετα εμπόδια, ιδίως για τις δημόσιες βιβλιοθήκες που εξυπηρετούν ευρείες κοινωνικές ομάδες.
- Ακατάλληλα Μοντέλα Αδειοδότησης
Οι βιβλιοθήκες υποχρεώνονται συχνά να αποδέχονται πακέτα αδειών (bundled licenses) που περιλαμβάνουν μεγάλο αριθμό τίτλων, πολλοί από τους οποίους δεν είναι αναγκαίοι. Αυτό οδηγεί σε σπατάλη δημόσιων πόρων και περιορίζει τη βιβλιοποικιλότητα.
Η εμφάνιση των “άδειες ανά άτομο” (one-book-per-student) εντείνει την ανισότητα στην πρόσβαση. Τα πανεπιστήμια καλούνται να αγοράσουν μία άδεια ανά φοιτητή ανά μάθημα, κάτι που είναι οικονομικά και λειτουργικά ανέφικτο. Επιπλέον, τίθενται σοβαρά ζητήματα προστασίας προσωπικών δεδομένων, καθώς απαιτείται η αποστολή λιστών φοιτητών σε εκδότες.
- Μέτρηση Πρόσβασης (Metered Licenses)
Οι λεγόμενες “μετρημένες άδειες” προβλέπουν περιορισμένο αριθμό δανεισμών ή χρονική πρόσβαση, χωρίς δικαιώματα διαρκούς χρήσης. Ένα e-book μπορεί να διατεθεί για 4–8 δανεισμούς και μετά να απαιτείται νέα αγορά. Αντίθετα, ένα φυσικό βιβλίο μπορεί να δανειστεί 20–30 φορές.
Περιορισμοί στην Επιστημονική Έρευνα
Οι ερευνητές και οι φοιτητές αντιμετωπίζουν αυξανόμενους περιορισμούς λόγω συμβατικών όρων που υπερβαίνουν το νομικά κατοχυρωμένο δικαίωμα χρήσης.
- Περιοριστικές Ρήτρες για Τεχνητή Νοημοσύνη (AI)
Η έκθεση περιλαμβάνει παραδείγματα όπου οι εκδότες απαγορεύουν οποιαδήποτε χρήση των περιεχομένων με εργαλεία τεχνητής νοημοσύνης, ακόμη και για αθώες ενέργειες, όπως η δημιουργία περιλήψεων με τη βοήθεια chatbot.
Οι βιβλιοθηκονόμοι προειδοποιούν ότι δεν είναι νομικά, ηθικά ή τεχνικά εφικτό για μια βιβλιοθήκη να ελέγχει τη χρήση AI από τους χρήστες της.
- Περιορισμοί στην Εξόρυξη Κειμένου και Δεδομένων (TDM)
Παρά το ότι η ΕΕ επιτρέπει πλέον την TDM για ερευνητικούς σκοπούς, πολλοί εκδότες περιλαμβάνουν ρήτρες που την απαγορεύουν, εκμεταλλευόμενοι το δικαίωμα της ελεύθερης διαπραγμάτευσης.
- Επιλογή Ξένου Δικαίου
Η επιβολή ξένων νομικών συστημάτων, όπως το Δίκαιο του Ντέλαγουερ (ΗΠΑ), δημιουργεί νομική αβεβαιότητα και πρακτικά ακυρώνει τα εθνικά δικαιώματα των χρηστών, ιδίως εκείνα που σχετίζονται με ερευνητικές εξαιρέσεις.
- Περιορισμένος Ορισμός «Εξουσιοδοτημένων Χρηστών»
Συχνά, μόνο φοιτητές και προσωπικό που είναι εγγεγραμμένοι στο ίδρυμα λογίζονται ως νόμιμοι χρήστες. Αυτό αποκλείει φοιτητές ανταλλαγής, ερευνητές κοινών προγραμμάτων, εξωτερικούς συνεργάτες και διεθνείς εταίρους, υπονομεύοντας την ανοικτή επιστήμη.
Άλλες Επιζήμιες Συμβατικές Ρήτρες
- Ρήτρες Ευθύνης και Παραβάσεων
Οι εκδότες επιδιώκουν να επιβάλουν στις βιβλιοθήκες πλήρη νομική ευθύνη για τις πράξεις των χρηστών τους. Μια και μόνη χρήση AI ή TDM από έναν φοιτητή μπορεί να οδηγήσει σε κατάργηση της άδειας και νομικές ενέργειες κατά του ιδρύματος.
- Έλεγχοι και Επιθεωρήσεις
Ορισμένες άδειες επιτρέπουν στους εκδότες να διενεργούν επιτόπιους ελέγχους στους χώρους της βιβλιοθήκης ή να απαιτούν την παράδοση αρχείων χρήσης.
- 4.3 Ρήτρες Εμπιστευτικότητας
Οι βιβλιοθήκες καλούνται να υπογράψουν συμφωνίες μη αποκάλυψης (NDAs) που περιορίζουν την ανταλλαγή πληροφοριών ακόμα και με δημόσιους φορείς ή άλλες βιβλιοθήκες. Αυτό υπονομεύει τη διαφάνεια, τη συλλογική διαπραγμάτευση και την ενημερωμένη λήψη αποφάσεων.
Συμπεράσματα και Προτάσεις Πολιτικής
Η έκθεση υποστηρίζει ότι το υφιστάμενο μοντέλο αδειοδότησης:
- Αποτρέπει την ανάπτυξη βιώσιμων ψηφιακών συλλογών
- Περιορίζει την ερευνητική και εκπαιδευτική χρήση
- Απειλεί τη βιβλιοθηκονομική αυτονομία
- Αντιβαίνει στις αρχές της ανοικτής πρόσβασης και της δημοκρατικής γνώσης
Και καταλήγει σε σειρά προτάσεων πολιτικής:
- Νομοθετική Υποχρέωση Διαθεσιμότητας: Η ψήφιση ευρωπαϊκού κανονισμού που να επιβάλλει την υποχρεωτική διαθεσιμότητα όλων των ψηφιακών έργων σε βιβλιοθήκες υπό δίκαιους και μη διακριτικούς όρους.
- Κατοχύρωση της Υπεροχής των Εξαιρέσεων: Οι εθνικές εξαιρέσεις και περιορισμοί υπέρ της έρευνας και της εκπαίδευσης να μην δύνανται να περιορίζονται από συμβάσεις.
- Δημιουργία ενός Ψηφιακού Νόμου Γνώσης (Digital Knowledge Act): Ένας νομικός μηχανισμός που να κατοχυρώνει τα δικαιώματα ψηφιακής πρόσβασης στη γνώση στο ευρωπαϊκό δίκαιο.
Η ελευθερία των συμβάσεων, όταν ασκείται από μονοπωλιακούς παρόχους γνώσης, μπορεί να οδηγήσει σε καταστρατήγηση θεμελιωδών κοινωνικών και επιστημονικών αξιών. Οι βιβλιοθήκες δεν είναι εμπορικοί πελάτες. Είναι δημόσιοι θεσμοί. Το δικαίωμα στην πρόσβαση στη γνώση δεν μπορεί να υπόκειται σε καταχρηστικούς όρους.
Αν δεν υπάρξει θεσμική παρέμβαση, ο «ψηφιακός πολιτισμός» κινδυνεύει να παραμείνει πολιτισμός κλειστής πρόσβασης. Η Ευρώπη έχει την ευκαιρία —και την ευθύνη— να δείξει ότι η τεχνολογική πρόοδος δεν πρέπει να γίνεται σε βάρος του δημόσιου συμφέροντος.