Όταν οι βιβλιοθήκες δεν μπορούν να «αγοράσουν» βιβλία και η γνώση γίνεται προϊόν ενοικίασης
Στην ψηφιακή εποχή, θα περίμενε κανείς ότι η πρόσβαση στη γνώση είναι πιο εύκολη από ποτέ. Κι όμως, σήμερα είναι πιο δύσκολο για ένα πανεπιστήμιο ή μια βιβλιοθήκη να αποκτήσει πρόσβαση σε ένα ηλεκτρονικό βιβλίο απ’ ό,τι πριν 20 χρόνια σε ένα έντυπο. Αυτό δεν είναι υπερβολή – είναι η πραγματικότητα που περιγράφει η έκθεση της COMMUNIA με τίτλο «Το Δικαίωμα στην Άδεια και την Ιδιοκτησία Ψηφιακού Υλικού».
Τι σημαίνει ότι “δεν κατέχεις” το ψηφιακό σου βιβλίο;
Μέχρι και τη δεκαετία του 2000, αν αγόραζες ένα βιβλίο ή ένα CD, το είχες. Σου ανήκε. Μπορούσες να το φυλάξεις, να το δανείσεις, να το ξαναδιαβάσεις μετά από χρόνια. Με την έλευση των ψηφιακών μέσων, αυτό άλλαξε.
Πλέον, το ψηφιακό περιεχόμενο δεν πωλείται – αδειοδοτείται. Δηλαδή, δεν αγοράζεις το βιβλίο. Παίρνεις άδεια να το διαβάσεις, για όσο ο εκδότης επιτρέπει. Συχνά, δεν έχεις καν αντίγραφο στον υπολογιστή σου· απλώς το διαβάζεις μέσω μιας εφαρμογής ή πλατφόρμας. Αν ο εκδότης κλείσει τον λογαριασμό ή αποσύρει το υλικό, το χάνεις.
Αν αυτό σας φαίνεται πρόβλημα σε προσωπικό επίπεδο, φανταστείτε τι σημαίνει για έναν θεσμό όπως μια βιβλιοθήκη ή ένα πανεπιστήμιο. Οι οργανισμοί αυτοί έχουν αποστολή τη διατήρηση, διάδοση και προσβασιμότητα της γνώσης, πολλές φορές για πάντα.
Όμως στο ψηφιακό περιβάλλον:
- Δεν μπορούν να αποκτήσουν ιδιοκτησία σε περιεχόμενο.
- Πρέπει να διαπραγματευτούν με εκδότες για άδειες χρήσης.
- Συχνά αντιμετωπίζουν άρνηση, υπερβολικό κόστος ή πακέτα με άσχετο περιεχόμενο.
- Πρέπει να αγοράζουν το ίδιο υλικό ξανά και ξανά επειδή οι άδειες λήγουν.
Για παράδειγμα, βιβλιοθήκες πληρώνουν άδειες που επιτρέπουν δανεισμό ενός e-book μόνο 26 φορές πριν χρειαστεί ανανέωση. Αυτό το μοντέλο κάνει αδύνατη την οικοδόμηση ψηφιακών συλλογών που να αντέχουν στον χρόνο.
Οι χρήστες χάνουν τα δικαιώματά τους
Όσοι στηρίζονται σε θεσμούς γνώσης – φοιτητές, ερευνητές, πολίτες – βλέπουν τα δικαιώματά τους να συρρικνώνονται. Το νομικό πλαίσιο αναγνωρίζει εξαιρέσεις στην πνευματική ιδιοκτησία για εκπαιδευτική και ερευνητική χρήση. Αλλά αν δεν υπάρχει πρόσβαση στο υλικό, αυτές οι εξαιρέσεις είναι άχρηστες.
Η αδυναμία των χρηστών να εξασκήσουν δικαιώματα που ήδη τους δίνονται από τον νόμο οφείλεται:
- Σε τεχνολογικά μέτρα προστασίας (TPMs), όπως κλειδωμένα αρχεία ή DRM.
- Στην έλλειψη εθνικών μηχανισμών για να εξασφαλίσουν την εφαρμογή εξαιρέσεων.
- Στην απουσία υποχρέωσης για τους εκδότες να συνεργαστούν ή να δώσουν άδεια.
Ακόμη και σε περιπτώσεις όπου ο νόμος επιτρέπει κάτι, δεν υπάρχει τρόπος να το εφαρμόσεις αν ο εκδότης απλώς πει «όχι».
Η κοινωνική λειτουργία των βιβλιοθηκών και πανεπιστημίων
Δεν πρέπει να ξεχνάμε: οι θεσμοί γνώσης δεν είναι απλώς χρήστες. Είναι θεσμικοί διαχειριστές της συλλογικής μας μνήμης και παραγωγής γνώσης. Οι βιβλιοθήκες διασφαλίζουν ότι η πρόσβαση στη γνώση δεν εξαρτάται από την οικονομική δυνατότητα του κάθε χρήστη. Εξυπηρετούν ηλικιωμένους, άτομα με αναπηρίες, παιδιά, μετανάστες, όλους.
Όταν στερούνται πρόσβασης σε ψηφιακό υλικό:
- Δεν μπορούν να καλύψουν τις ανάγκες των πολιτών.
- Δεν μπορούν να διατηρήσουν τη γνώση για το μέλλον.
- Δεν μπορούν να συμμετάσχουν στην επιστημονική και εκπαιδευτική πρόοδο.
Και τελικά, όλη η κοινωνία ζημιώνεται.
Τι πρέπει να γίνει;
Η πολιτική έκθεση της COMMUNIA καταθέτει τρεις πολύ συγκεκριμένες προτάσεις για να αντιμετωπιστεί αυτό το πρόβλημα.
1. Δικαίωμα Πρόσβασης για τους Χρήστες
Οι χρήστες που εμπίπτουν σε εξαιρέσεις – για παράδειγμα, φοιτητές ή ερευνητές – πρέπει να έχουν νομικά κατοχυρωμένο δικαίωμα πρόσβασης στο υλικό που χρειάζονται. Όταν ένα έργο διατίθεται ψηφιακά στην αγορά, θα πρέπει να επιτρέπεται η πρόσβαση σε αυτό, εφόσον η χρήση είναι νόμιμη και δεν βλάπτει τον εκδότη.
2. Υποχρέωση Παροχής Άδειας σε Θεσμούς
Οι εκδότες πρέπει να έχουν νομική υποχρέωση να παρέχουν άδειες σε θεσμούς όπως βιβλιοθήκες και πανεπιστήμια – και μάλιστα σε δίκαιους και λογικούς όρους. Η απόρριψη συνεργασίας ή η υπερκοστολόγηση πρέπει να απαγορευτεί.
3. Άκυροι Όροι = Μη Εκτελέσιμοι
Αν μια σύμβαση με έναν θεσμό περιλαμβάνει όρους που:
- Αντιτίθενται στον δημόσιο ρόλο του,
- Περιορίζουν νόμιμες χρήσεις,
- Χρεώνουν περισσότερα απ’ ό,τι στους απλούς χρήστες,
θα πρέπει να θεωρούνται νομικά άκυρες.
Οι αλλαγές που ζούμε απαιτούν νέο νομικό πλαίσιο. Ίσως ήρθε η ώρα για έναν ευρωπαϊκό Ψηφιακό Νόμο για τη Γνώση (Digital Knowledge Act). Ένα ρυθμιστικό πλαίσιο που:
- Εξισορροπεί συμφέροντα δημιουργών και χρηστών,
- Διασφαλίζει την πρόσβαση σε θεσμούς δημόσιου συμφέροντος,
- Υποχρεώνει τους μεσάζοντες να λειτουργούν με διαφάνεια και αναλογικότητα.
Η γνώση είναι δικαίωμα – όχι εμπόρευμα
Το ψηφιακό περιβάλλον έχει τεράστιες δυνατότητες. Αλλά χωρίς σωστούς κανόνες, καταλήγουμε σε έναν κόσμο όπου η γνώση δεν ανήκει σε κανέναν – μόνο νοικιάζεται. Όταν ούτε οι βιβλιοθήκες δεν μπορούν να αγοράσουν ένα βιβλίο, τότε δεν μιλάμε για ελευθερία πληροφόρησης, αλλά για εμπορική εξάρτηση.
Ήρθε η ώρα να ξανασκεφτούμε τι σημαίνει δικαιοσύνη στην πρόσβαση στη γνώση. Όχι μόνο για σήμερα, αλλά για τις επόμενες γενιές.